Х.Тэмүүжин: Засгийн газраа эмхлээгүй хариуцлагыг УИХ биш, Ерөнхий сайд үүрнэ

-Үндсэн хууль бол хуулийн тогтолцооны хувьд төдийгүй засаглах хүч нөлөөний хувьд хамгийн дээд хүчин чадалтай баримт бичиг. Монгол Улсад үйлчилж байгаа бүхий л хууль тогтоомж Үндсэн хуульд яв цав нийцэж, тэр хууль тогтоомжуудын дагуу засаглалын үйл ажиллагаа явах ёстой. Тэгж байж Үндсэн хуульт ардчилал, хуулийн засаглал бодитой оршин тогтоно. Эрх баригчид Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа үйлчлэх хугацааг 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдрийн 12 цагаас гэж тогтоосон. Үр дагавраа тооцож байж хуулиа баталсан байлгүй дээ.

-“Дагалдах хууль нь гараагүй учраас Үндсэн хуулийг зөрчөөд явж болно” гэдэг байр суурь, хандлага бол хуулийн тогтолцоонд байж боломгүй зүйл. Хууль тогтоогчид өөрсдөө Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг тавдугаар сарын 25-наас мөрдөнө гэж бичсэн бол бусад хуулиа Үндсэн хуульдаа нийцүүлэх ажлаа энэ хугацаанд багтааж хийх ёстой. Энэ бол “Үндсэн хуулийг бид өөрчилсөн” гэж шоудахаас илүү хариуцлагатай, үр дагавартай зүйл. Гэтэл одоо хууль зөрчиж, завхруулах нь хэтрээд Үндсэн хуулийг хүчгүйдүүлэх, үгүйсгэх шатруу ахиж байх шиг. Үндсэн хуульт байгууллыг ингэж завхруулж болохгүй. 

Ирэх тавдугаар сарын 25-наас Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлнэ. Үндсэн хуультай зөрчилдсөн хууль тогтоомж, төрийн зохион байгуулалт, албан тушаалтны томилгоо байгаа хийгдвэл түүнийг нь иргэд эсэргүүцэх, Үндсэн хуулийн Цэцэд гомдол гарган шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Үндсэн хуультай зөрчилдсөн төрийн аливаа шийдвэр, үйл ажиллагааг дагаж мөрдөхгүй байх эрхтэй.

Нөгөө талаас Үндсэн хуулийн Цэц бол Үндсэн хуулийг сахин хамгаалах үүрэгтэй байгууллага. Үндсэн хуультай зөрчилдсөн хууль тогтоомж, харилцааг зөвтгөж, зөвшөөрөх эрх Цэцэд байхгүй. 

-Энэ асуудал зөвхөн Засгийн газартай ч холбоотой юм биш. Үндсэн хуультай зөрчилдсөн хууль тогтоомж үйлчлэх ёстой юу, үгүй юу? Үндсэн хуулиас давсан ийм дур зоргыг хүлээн зөвшөөрөх үү, үгүй юу? гэдэг асуудал.

Хууль тогтоогчид нь хууль тогтоомжоо Үндсэн хуульд нийцүүлж чадаагүй учраас ҮАБЗ-ийн Үндсэн хууль зөрчсөн зөвлөмжөөр шүүгч, прокуроруудыг халдаг асуудал үргэлжлэх ёстой юу? Хэрэв УИХ хуулиа өөрчлөхгүй гэвэл энэ байдал цаашаа хэдэн ч жил үргэлжилж болно гэсэн үг үү? УИХ хуулиа өөрчлөөгүй шалтгаанаар Үндсэн хууль үхмэл хууль болох уу? Энэ бол хуулийн системд байж боломгүй зүйл. 

-Монгол Улс нэг л Үндсэн хуультай. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэг адил хүчин чадалтай. Үндсэн хуулийн энэ хүчин чадлыг ямар ч хуулиар үгүйсгэж болохгүй. Дагаж мөрдөх журмын тухай хууль нэрийн дор Үндсэн хуулийн үйлчлэл, хүч чадлыг үгүйсгэж болохгүй. Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлсэн л бол түүнтэй зөрчилдсөн бүх хуулийг бүх шатны шүүх хэрэглэх эрхгүй. Тийм хуулийн үйлчлэлийг Үндсэн хуулийн Цэц шууд зогсоох үүрэгтэй. Үндсэн хуулийн бус Засгийн газрын аливаа шийдвэрийг иргэд биелүүлэхгүй байх эрхтэй. Үндсэн хуулийн бус албан тушаалтнуудын үйл ажиллагааг шүүхэд өгөх, хариуцлага тооцуулахыг олон нийт шаардах эрхтэй.

УИХ-ын дарга Занданшатар дөнгөж саяхан ҮХНӨ-өөр “пиар” хийгээд, Б.Чимид багшийн хэлсэн “Үндсэн хууль бол алганд багтсан эх орон” гэдэг үгийг их л чухал царайтай давтаад байна лээ. Телевизээр гоё ярьж, гоё нэвтрүүлэг хийж болно. Гоё ярьдаг шигээ хууль тогтоогчийнхоо ажлыг сайн хийх хэрэгтэй л дээ. Хийж чадахгүй бол үр дагаврыг нь хариуцах ёстой. Зарчим ердөө л энэ. “Үндсэн хууль бол алганд багтдаг Монгол Улс” гэж ярьчихаад алгандаа багтаагаад хулгайлж, эрэмдэглэж болохгүй.

-Хамгийн түрүүнд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Үндсэн хууль зөрчсөн үндэслэлээр Цэцэд дуудагдана. Дурын хуульч тийм гомдол гаргана. УИХ-ын гишүүн, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд Үндсэн хууль зөрчвөл огцруулах үндэслэл болдог Үндсэн хуулийн өөрийнх нь заалт бий. Үндсэн хууль өөрөө ажиллаж эхэлнэ гэсэн үг. Үндсэн хууль ердийн хуульд захирагдахгүй, ердийн хуулиар Үндсэн хуулийг тайлбарлахгүй. Хууль тогтоогчдын буруутай үйл ажиллагааны горыг Ерөнхий сайд хамгийн түрүүнд амсана. 

Засгийн газрыг хэн эмхлэн байгуулах вэ гэдгийг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр маш тодорхой тогтоочихсон. Засгийн газрыг эмхлэн байгуулах үүрэг Ерөнхий сайдад өөрт нь байгаа. Сайд нарыг УИХ томилохоо больсон, Ерөнхий сайд өөрөө кабинетаа бүрдүүлдэг болсон. УИХ-д энэ асуудал ямар ч хамаагүй болсон. Ерөнхий сайдын өөрийнх нь кабинет, Ерөнхий сайд өөрөө Үндсэн хуульд нийцэж ажиллах үүрэгтэй. 

-Засгийн газаргүй болохгүй. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайд ганцаараа байсан ч Засгийн газар байна. Гэхдээ “Кабинетийн гишүүдийн дөрвөөс бусад нь УИХ-ын гишүүн байж болохгүй шүү” гээд хязгаар тавьчихсан. Тиймээс нэг бол сайд нараа УИХ-ын гишүүнээс нь чөлөөлөх, үгүй бол УИХ-ын гаднаас сайд нараа томилох ёстой болно. У.Хүрэлсүхийн л хариуцах асуудал. 

-Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн Үндсэн хууль зөрчсөн тохиолдолд иргэд гомдол гаргаж, Үндсэн хуулийн Цэцээр асуудлыг шийдүүлэх эрхтэй. 

-Үүнд аль нэг намын байр суурь сонин биш. Монгол Улсад Үндсэн хуульт ардчилал байх уу, үгүй юу? Эрх барьж байгаа нам “Бид ингэж бодож байгаа учраас” гээд Үндсэн хуулийн үйлчлэлийг зогсоож болох уу, үгүй юу л гэдэг асуудал. Өмнөх Үндсэн хуулиа “болохгүй байна” гэж өөрчилчихөөд, тэр өөрчлөлт нь хүчин төгөлдөр үйлчлэх болохоор “Үндсэн хууль хамаагүй, ердийн хуулиар зохицуулна” гэж байгаа бол энэ чинь Үндсэн хуулийн шинэтгэл биш. Харин ч Үндсэн хуулийн дампуурал. Уг нь Үндсэн хуулийн шинэтгэлийг хийсэн гэх нам өөрөө Үндсэн хуулийнхаа хэрэгжилтийг манлайлж явах үүрэгтэй юм. 

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийхдээ дэвшилтэд үзэл санаа, цаг үеийн шаардлагыг үнэхээр мэдэрч, хүсч хийсэн эсэх нь эргэлзээтэй байна. Зүгээр л сонгуулийн амлалтаа биелүүлсэн болж харагдах гэсэн мэтээр харагдаж байна. Хэрэгжилт дээр нь ийм салаа утгатай, Үндсэн хуулийг өөрийг нь үгүйсгэсэн тайлбар хийгээд сууж байгаа нь хэтэрхий увайгүй хэрэг. Үндсэн хуулийг дампууруулах хүсэл сонирхолтой мэтээр ойлгогдож эхэллээ. УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын дахин дахин хэлээд байсан “алган дээр багтсан эх орноо” алга урвуулахын дайтай сүйтгэж байгаа юм биш биз гэж ч бодогдож байна. Б.Чимид багшийн үгийг нь зээлсэн ч утгыг нь гүйцэд ухаагүй бололтой.

-Цөөнгүй заалт бий. Тавдугаар сарын 25-наас эхлээд одоо ажиллаж байгаа ШЕЗ Үндсэн хуулийн бус болно. Одоо шүүгчид хариуцлага тооцож байгаа Шүүхийн сахилгын хороо Үндсэн хуулийн бус болно. Авлигатай тэмцэх газрын даргаас эхлээд цөөнгүй албан тушаалтны томилгоо Үндсэн хуулийн бус болно.  Үндсэн хуульд заагдсанаас бусдаар Ерөнхийлөгчид олгогдсон бүх эрх мэдэл Үндсэн хуулийн бус болно. АТГ-ын дарга, ХЭҮК, ТАЗ /Төрийн албаны зөвлөл/ гэх мэт томилгооны асуудлуудыг Үндсэн хуульд нийцүүлэх шаардлага үүснэ. 

-Үндсэн хуулийн үйлчлэлийг сонгуулийн өмнө, хойно, хэн нэгэн эрх мэдэлтэнд ашигтай, ашиггүйгээр хэмждэггүй. Тийм зарчим байж огт болохгүй. Үндсэн хууль бол төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах, эрхтэн дархтнуудын дур зоргыг хазаарлах, иргэд эрх чөлөөгөө аюулгүй эдлэх зорилгоор хийсэн нийгмийн гэрээ. Үндсэн хууль үйлчилж, хүч нөлөөтэй байх нь иргэдийн амь амьдралын асуудал болохоос эрх мэдэлтнүүдийн сандал ширээний асуудал биш. Маргаашийнхаа цаадхыг бодож, давааныхаа цаадхыг харж чадахгүй бол “Бид Үндсэн хуулийг өөрчилчихлөө” гэж цээжээ дэлдэж гүйгээд нэмэргүй. 

-Тийм. Үндсэн хууль тогтоосон хугацаандаа шууд үйлчилж эхэлнэ. Үндсэн хуульдаа нийцүүлж хууль тогтоомжуудаа эрчтэй, хурдтай хийх нь хууль тогтоогчдын үүрэг, хариуцлага. Үндсэн хуульд нийцээгүй бүх хууль Үндсэн хууль хэрэгжиж эхлэх тэ мөчид хүчингүйд тооцогдоно. Хүчингүйд тооцохгүй гэж маргаж байгаа бол тэр асуудлыг чинь Цэц шийдвэрлэнэ. Зарчим ердөө л энэ.

-Хүчин төгөлдөр байгаа Үндсэн хуулийг сахиулж, Үндсэн хуульд нийцээгүй хууль тогтоожмуудыг хүчингүй болгох үүрэг нь Цэцэд байгаа. Энэ үүргээ биелүүлж чадахгүй бол Цэц Үндсэн хуулийн манаач байхаа больжээ гэсэн үг. Цагаан дээр хараар, тов тодорхой биччихсэн зүйл заалтын тухай ярьж байна шүү дээ. Түүнээс биш хэн нэг эрх мэдэлтний дур зорго, хов живын тухай биш.

Үндсэн хуулийн 69 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна” гэж заасан. Өөр ямар ч хуулийг Үндсэн хуультай адил хүчинтэй, эсвэл түүнээс дээгүүр хүчинтэй тухай заагаагүй. Цэц ядаж Үндсэн хуулийн дархлаа болсон энэ заалтад үнэнч байх байлгүй дээ.