“Халзан бүрэгтэй” төслийн эргэн тойронд

Ховд аймгийн Мянгад суманд орших Халзан бүрэгтэй төсөл бол Монгол Улсад байгаа 5-6 газрын ховор элементийн төсөл, 20 гаруй илэрцийн нэг. Уг төсөлд хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар 200 сая гаруй ам.долларын ажлууд хийгдээд байгааг Төслийн нэгжээс нь мэдээлж байсан.Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ 2023 оны есдүгээр сард Ховд аймагт ажиллах үеэр иргэдээс ирсэн гомдол саналыг сонссоны дараа Засгийн газрын хуралдаанаар Халзан бүрэгтэй ордын үйл ажиллагааг түр түдгэлзүүлэх шийдвэрийг гаргаж байсан. Тэгвэл тухайн төслийн үйл ажиллагааг буцаан сэргээх, дараагийн үе шатны судалгааг явуулах болсонтой холбоотой орон нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгараад байгаа аж. Иймд Халзан бүрэгтэй төслийн эргэн тойронд юу болж байгааг тоймлон хүргэж байна.Халзан бүрэгтэй төсөл гэж юу вэМонгол Улсын хэмжээнд нийт  газрын ховор элементийн ислийн 3.1 сая тонны нөөц бүхий нийт 6 орд илрүүлээд байгаа юм. Энэхүү эрдсийн баялгаараа манайх дэлхийд эхний 15 дугаар байрт жагсдаг. Хэрэв олборлолтын үйл ажиллагааг эрчимжүүлбэл газрын ховрын экспортоос их хэмжээний орлого олж эдийн засгаа өсгөх боломжтойг эдийн засагчид хэлдэг. Манай улсад энэ чиглэлээр бодитой үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа төсөл бол Халзан бүрэгтэй.Төсөл яагаад эсэргүүцэлтэй тулавУг төслийг хэрэгжүүлэгч “Mongolian National Rare Earth Corp” ХХК нь нутгийн иргэдтэй харилцан ойлголцолд хүрч чадаагүй хэвээр байна. Тодруулбал, 2022 онд “Mongolian National Rare Earth Corp” ХХК зөвшөөрлийн эрхээ авах үед Мянгад сумын иргэд тайван жагсаал хийж, уг төслийг эсэргүүцэж байсан билээ. Тэгвэл 2024 онд судалгаа, хайгуулаа үргэлжлүүлэх гэтэл нутгийн хайгуул өрөмдлөгийн улмаас цацрагийн идэвхжил зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс өндөр байгаа асуудалд яаралтай арга хэмжээ авахыг шаардаж, салбар яам болон орон нутгийн удирдлагуудад гомдол, өргөдлөө хүргүүлээд байна.Хамгийн сүүлд гэхэд арваннэгдүгээр сарын 2-нд Халзан бүрэгтэй уулыг хөндүүлэхгүй гэж Ховд аймгийн 200 гаруй морьтой иргэн болон 1000 гаруй хүн тайван жагсаал хийсэн байна. Иргэдийн төслийг эсэргүүцээд байгаа гол шалтгаан нь Халзан бүрэгтэй төслийг хэрэгжүүлбэл Монгол Улсын баруун хязгаар тэр дундаа Ховд аймгийн Мянгад, Дөргөн, Буянт, Чандмань сум цаашлаад Завхан, Увс аймгийн байгаль экологийн тэнцвэрт байдал алдагдаж, биологийн төрөл зүйлийн мөхөл болно. Монгол Улсын цэвэр усны нөөцийн 15 хувь хордоно. Халзан бүрэгтэй уул Ховд голоос 12 км, Хар-Ус нуураас 19 км, Мянгад сумын төвөөс 16 км, Буянт сумын төвөөс 29 км, Ховд хотоос 51 км орчим зайтай оршдог гэнэ. Урантай холбоотой худлаа мэдээлэл тарааж байна гэвУг асуудалд Төслийн гүйцэтгэгчид дараах байр суурийг илэрхийлсэн.Халзан бүрэгтэй төслийн менежер О.Бодьболд: 2022-2023 оны урьдчилсан ТЭЗҮ-д зориулсан хайгуулын ажил хийсэн. Тухайн хайгуулын ажлаар нөөцөө нэмэгдүүлсэн. Одоо банкны буюу үндсэн ТЭЗҮ-ний ажилд зориулж хайгуул хийх гээд бэлтгэл ажлаа хангаж байна. Гэвч орон нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгараад байгаа. Ер нь орон нутгийн удирдлагадаа мэдээлэл хүргээд ажлаа явуулж байна. Гэхдээ ТББ-ууд ард иргэдийг турхираад гэх юм уу. Манай төслийг ураны төсөлтэй хольж хутгаж, худлаа мэдээлэл тарааснаас болоод асуудал үүсээд байна. Одоо талуудын байр сууриудыг харж байгаад компанийн зүгээс албан ёсны мэдээлэл хүргэнэ. Манайх 2024 оны зургадугаар сараас “Байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээ” гээд том судалгааг Австралийн “Sustainability East Asia LLC ” компаниар хийлгүүлж эхэлсэн. Судалгаа нь 2026 он хүртэл үргэлжилнэ. Энэ судалгааны үр дүнд хүмүүсийн асуугаад байгаа байгаль орчин, ан амьтанд ямар нөлөө үзүүлэх талаар хариу нь баттай гарна. Одоо судалгаа дуусаагүй байгаа болохоор байгаль орчинд хэр хэмжээний нөлөө үзүүлэх, түүнийг ямар аргаар бууруулж ажиллахаа хэлэхэд эрт байна. Түүнчлэн, бид цацрагийн суурь түвшний мониторингийн судалгааг өнгөрсөн жилээс хийгээд явж байгаа. Энэ судалгаанд орон нутгийн иргэдийгоролцуулах талаас дата аж ахуй судалгаануудад хамтарч ажиллах төлөвлөгөөтэй байна. Ер нь судалгаа хайгуулаа хийгээд л яваад байгаа. Харин олон нийтэд олборлолт хийж байгаа мэтээр хэлж, харагдуулаад байгаа болохоор төөрөгдөөд байх шиг байна. Судалгаа дууссаны дараагаар 2026 оноос үйлдвэрийн барилгын ажил эхэлнэ. Яг олборлолт нь 2028 оны сүүлээс эсвэл 2029 оны эхнээс эхлэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Хайгуулын ажлын хүрээнд ямар нэгэн байдлаар байгаль орчин, хүн, мал амьтанд эрсдэл үзүүлэхгүй гэдэг нь баттай. Яагаад гэвэл ямар ч олборлолтын үйл ажиллагаа явуулаагүй, хөрс хөндөөгүй. Зөвхөн дээж авах зорилгоор л өрмийн ажил явагдаж байгаа. Иргэдэд Халзан бүрэгтэй төслийн албан ёсны хаягаар буюу баттай эх сурвалжаас мэдээлэл аваарай гэж хэлмээр байна гэлээ.Халзан бүрэгтэй төслийн талаар хэн юу хэлэвАж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан: Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр салбарын улсын байцаагчийн зөрчилтэй гээд Халзан бүрэгтэй төслийг түр зогсоосон юм билээ. Тэгээд нөгөө компани нь яамнаас зөвшөөрөл аваад, улсын байцаагчийн хаасан зөрчил арилсан. Иймд тухайн асуудлаар дараагийн улсын байцаагч Халзан бүрэгтэй төслийн үйл ажиллагааг сэргээ гэдэг зөвшөөрөл өгсөн асуудал юм. Ер нь газрын ховор элементийн асуудал нь дэлхий нийтийн төвд байгаа. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Газрын ховор элементийн салбарыг дэмжинэ” гээд Засгийн газрын хөтөлбөрт оруулаад, УИХ-аар батлуулсан. Монголд газрын ховор элементийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудаас Халзан бүрэгтэй төслийн компани арай бодитой хөрөнгө оруулаад явж байгаа. Хамтарсан Засгийн газар ДНБ-ий 130-аас дээш их наяд төгрөг болгоод, нэг хүнд ногдох ДНБ-ийг 10 мянган ам.доллар давуулна гэдэг зорилт тавьсан. Энэ зорилтыг хамгийн гол үүрч гарах салбар бол уул уурхайн салбар. Хариуцлагатай уул уурхайг л бий болгох хэрэгтэй. Халзан бүрэгтэй ордыг ашиглаж эхлэхэд ахиад нэлээд хугацаа хэрэгтэй байгаа.УИХ-ын гишүүн З.Мэндсайхан: Би нутгийн иргэдтэйгээ байнга холбоотой, энэ талаар мэдээлэлтэй байгаа. Тэгээд зүгээр суугаагүй. Энэ асуудлаар наймдугаар сарын 28-нд Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамны сайд Ц.Туваанд асуулга тавьсан. Асуулгын агуулга нь яагаад энэ төслийг явуулах гээд байгаа талаар юм. Гэвч өнөөдрийг хүртэл хариугаа аваагүй байна. Уг нь бол хуулиараа 30 хоногийн дотор буцааж хариу өгөх ёстой. Иймээс аравдугаар сарын 21-нд УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороонд хандсан байгаа. Би ч гэсэн нутгийн иргэдтэйгээ нэг ойлголттой байна. Байгалийн ховор элементийг дагаад уран буюу хүний эрүүл мэндэд онц ноцтой химийн элемент байгаа. Нөгөө талдаа Хар-Ус нуурын ай сав, Ховд аймгийн хүнсний ногоо үйлдвэрлэлийн төв, Ховд голын цэвэр усны нөөц гээд экологид нөлөөлөх эрсдэл байна гэдэг асуудлыг бид тавиад байгаа. Газрын ховор элементийг олборлох Монгол Улсын эдийн засагт хэрэгтэй юү гэдэг талаас нь ярих нэг өөр асуудал болох байх. Гэхдээ эдийн засагт хэрэгтэй гээд энэ улсад амьдарч байгаа иргэний эрүүл мэндийн асуудлыг хойш нь тавина гэж байхгүй. УИХ-ын дэд дарга Б.Пүрэвдорж: Газрын ховор элемент болон уран нь тэс ондоо хоёр бүтээгдэхүүн. Ижил зүйл нь цацрагийн идэвх их, бага байдаг. Газрын ховор элемент бол стратегийн бүтээгдэхүүн. Тийм учраас үүнийг экспортлох нь маш хэрэгтэй. Энэ нь нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгарвал тухайн уул уурхайн компани учраа олж байж цаашаа олборлох эсэх асуудлыг шийдвэрлэх ёстой. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт орсон гээд дураараа дургидаг байж болохгүй гэж боддог. Иргэддээ зөв ойлгуулж байж Халзан бүрэгтэйн төсөл явах ёстой. Хэрвээ манай улс газрын ховор элемент экспортолдог орон болбол том тоглогч болж чадна. Газрын ховор элемент дан ганц Халзан бүрэгтэйд байдаг юм биш. Монгол Улсад газрын ховор элементийн олон илэрц гарч ирсэн. УИХ-ын гишүүн Э.Болормаа: Халзан бүрэгтэй төслийн газар дээр нь очоод танилцаад, хэмжих төхөөрөмжтэй явсан. Цацрагт идэвхт бодисын тодорхой хэмжээ ялгардаг гээд байгаа эрсдэлийг яаж хаах вэ. Үр өгөөж нь хэнд очих вэ.Үнэхээр стратегийн чухал эд юм бол төрийн оролцоо ямар байх вэ. Ямар эрсдэл байгаа нь тодорхойгүй, тэр эрсдэлийг яаж бууруулах нь ойлгомжгүй. Ам хаасан төдий байна. Хар-Ус нуурын ай сав газарт, тэр нутаг орны бэлчээрт болон тэнд амьдарч байгаа хүмүүст яаж нөлөөлөх вэ гэдгийг тодорхой болгох ёстой гэсэн байр суурьтай байна. Энэ төслийг дэмжсэн УИХ-ын тогтоол бол гараагүй. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам газрын ховор элементийг бодлогоор дэмжинэ гэж байгаа. Миний шаардаад байгаа асуудал бол бодлогоор гэдгээ тодорхой болгомоор байна. УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт: Орон нутгийн саналыг харгалзан, тэд хүсвэл энэ асуудлыг шийдэх ёстой гэсэн байр суурь хэвээрээ байгаа. 2019 онд Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга байхдаа Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийхэд би ахалж ажилласан. Ингэхдээ Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Иргэн бүр эрүүл аюулгүй амьдрах эрхийнхээ хүрээнд уул уурхайг ашиглахад байгаль орчинд хортой эсэхийг мэдэх эрхтэй” гэж заалт оруулсан. Тийм болохоор Ховд аймгийн Мянгат суманд амьдарч байгаа ард иргэд өөрсдийнх нь амьдралд болон хүрээлэн байгаль орчин, ан амьтанд хортой юу, үгүй юү гэдгийг мэдэх эрх нь хангагдах ёстой. Хоёрдугаарт, мөн 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр “Байгалийн баялгийн үр өгөөжийн дийлэнхийг Монгол Улс, Монголын ард түмэн хүртэх ёстой” гэж заалт оруулсан. Энэ заалтын хүрээнд төслийн ашгийг тэнд амьдарч байгаа иргэд хүртэх ёстой. Ийм хоёр нөхцөл хангагдсан тохиолдолд Халзан бүрэгтэйг ашиглаж болно. Түүнээс бусдаар Халзан бүрэгтэйг ашиглах асуудлыг ярих болоогүй. Яагаад гэвэл иргэд эсэргүүцэж байна.БОУАӨ-ийн сайд С.Одонтуяа: Газрын ховор элементийг олборлохоос өмнө олон улсын шинжээчдийн баг ажиллуулж, дүгнэлтийг харъя гэсэн байр суурьтай байна. Физикийн ухааны доктор, Цөмийн энергийн газрын дарга асан Н.Тэгшбаяр: Газрын ховор элемент бол Мендлевийн үелэх системд байдаг жирийн л нэг үелэх систем. Бусад элементээс ялгаатай тал нь  цацраг идэвхт чанартай болон чанаргүй ховор элемент байна. Халзан бүрэгтэйн орд бол хэн нэгэн авчраад тарьсан өвс ногоо биш. Тэнд дэлхий үүсэхэд газрын ховор элемент байгалиасаа л байсан. Хойшид ч байх зүйл. Эдийн засгийн ач холбогдолтой бол олборлоно. Эс олборлосон ч хур тунадасны усаар шүүгдэж, угаагдаад, тэнд байгаа газрын ховор элемент Ховд гол руу, Хар-Ус нуур руу ч орж байгаа. Тэгэхээр олборлуулахгүй байлаа гээд гавьяа байгуулж байгаа хэрэг ердөө биш. Тийм учраас шинжлэх ухаан талаасаа эдийн засгийн ач холбогдолтой бол хаана ч олборлох ёстой. Аливаа газрын ус тухайн орчинд ямар эрдсийн хуримтлал байгаагийн толь болдог. Халзан бүрэгтэй ордыг ашиглах нь бүс нутагтаа хэрэгтэй. Дэлхий нийтэд газрын ховор элемент ховордож байна. Ийм учраас маш их эрэлттэй болж байгаа. Өндөр технологи газрын ховор элементээс хамаарч байна. Ийм тохиолдолд газрын ховор элементийг олборлуулахгүй гэж байгаа нь ухаалаг биш хэрэг. Дэлхийн газрын ховор элементийн зах зээл Хятад улсаас хамаарч байгаа. Бид Хятад улстай дүйцэхүйц газрын ховор элементийн нөөцтэй хэр нь өөрөө ч ашигладаггүй, өрөөлд ч ашиглуулдаггүй. Төслийн ерөнхий геологич А.Цолмон: Халзан бүрэгтэйн ордыг анх 1984 онд ЗХУ-ын эрдэмтэн, геологичид олж нээсэн. Үүнээс хойш судалгаа хайгуулын ажлуудыг Халзан бүрэгтэйн орд дээр үе шаттай хийсэн. Геологийн хайгуулын ажил олон үе шаттай явагддаг. Эхлээд бага, цөөн дээж авч үзнэ, дараа нь олон дээж авна гэдэг юм уу. Тиймээс эхлээд анхан шатны судалгааны ажлууд нь 1980-1990 оны үед хийгдсэн. Үүний үр дүнд Эрдэс баялгийн санд баялаг хэмжээгээр нь бүдүүн тойм байдлаар нь нөөцийг нь газрын ховор элемент агуулдаг гээд оруулсан байдаг. Тухайн үед газрын ховор элементийн хэрэглээ өнөө үе шиг их байгаагүй. Цахилгаан машин, гар утас, салхин сэнс зэрэг нь 1980-аад оны үед түгээмэл дэлгэрээгүй байсан. Ерөнхийдөө 2010 он гарснаас хойш дэлхийн зах зээл дээр технологийн хөгжлөө дагаад газрын ховор элементийн хэрэгцээ нь нэмэгдээд эхэлсэн. Тэр үед нь манай судлаачид геологи, хайгуулын ажлыг дахин эрчимжүүлж, зах зээл дээр эрэлттэй байж болох газрын ховор элементийг Монгол оронд байгаа эсэхийг эхнээс нь хайгаад, хайгуулын ажлаа үргэлжлүүлсэн. 

https://itoim.mn/a/2024/11/04/event/jgk?56122772d107817a46088f0f5a4bfb38