Б.Лхагважав: Төсөв тодотгохгүй мөнгө хэвлээд суувал сонгуулийн дараа төгрөгийн ханш 40 хувиар сулрах эрсдэл бий

-Хүн төрөлхтөн өглөө бүрийг төчнөөн хүн нас барлаа гэсэн гашуун мэдээ уншиж эхлүүлсээр удлаа. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий дайны байдалд байна. Улс бүр иргэд, бизнес, эдийн засгаа хамгаалсан бодлого хэрэгжүүлж байна. Манай улс өнгөрсөн долоо хоногт хөдөлмөрийн зах зээлийг хамгаалах шийдвэр гаргалаа. Хөдөлмөрийн зах зээл дээрх 1.2 сая хүн бултаараа баярласан. Гэтэл дараа нь Сангийн сайд тэр баярыг нь унтраасан тайлбар хийчихлээ л дээ. Ажил эрхэлж яваа нэг сая гаруй хүнээс гадна 150 мянган компани бий. Цар тахлын үед эднийгээ дажгүй авч гарахын тулд эдэн рүүгээ чиглэсэн бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Уг нь засгийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажил Ч.Хүрэлбаатарынх биш, С.Чинзориг сайдынх байгаа юм. Би өмнө нь тэдэнд өөр гарц санал болгосон мессэж бичиж байсан юм. 1.2 сая хүндээ дөрөв таван сарын хугацаанд ажлынх нь хөлсний 50 хувийг өгөх санал байсан л даа.

-Ажилгүйдлийн даатгалаас. Тодруулж хэлбэл, бидний цалингаас авдаг таван төрлийн даатгалын санг төр санхүүжүүлэх маягаар хөдөлмөрийн зах зээлээ хамгаалах зарчим бариад явах боломж бий. Ингэнэ гэвэл сард 360 тэрбум төгрөг л хэрэгтэй. Үсрээд 1.2 их наяд төгрөг хэрэг болно. Төр, хувийн компанийн ажилчдын цалингийн 50 хувийг даатгалын сангаас өгөөд үлдсэнийг нь тухайн компаниас тавиад явсан бол зөв шийдэл болох байсан. Засгийн газрын гаргасан шийдвэртэй холбоотойгоор УИХ эхлээд холбогдох хуулинд өөрчлөлт оруулна. Хөдөлмөр, нийгмийн даатгал, татварын багц хуулинд өөрчлөлт орж байж засгийн шийдвэр хэрэгжих юм. Засгийн газрын шийдвэрүүдэд 5.1 их наяд төгрөг зарцуулагдахаар байгаа. Гэтэл миний сая хэлсэн концепцоор бол нэг их наядаар асуудлыг бүхэлд нь шийдэх боломж байсан.

-Үйлчилгээний салбаруудын хувьд хүнсний худалдаанаас бусад нь тэг болсон. Хүнсний хэдэн үйлдвэр, дэлгүүр л хөдөлж байна. Бусад нь ажил нь зогсоогүй ч орлогогүй, зогсчихлоо. Өнгөрсөн гурван сарын хугацаанд төрөөс миний сая хэлсэн даатгалын сангуудыг санхүүжүүлээд явсан бол хөдөлмөрийн зах зээл аврагдчих байсан.

-Ч.Хүрэлбаатарын хамгийн гутамшигтай юм нь төсвөөс цалинждаг хүмүүс татварын хөнгөлөлтөд хамаарахгүй гэчихлээ. Халдварыг оруулж ирэхгүйн төлөө ажиллаж яваа эмч, цагдаа нар төсвөөс цалинждаг. Тэднийг татварын хөнгөлөлтөд хамруулах хэрэгтэй. Бүр цалинг нь нэмсэн ч болохгүй юмгүй. Сангийн сайд уг нь өдийд Увсад барих гэж төсөвлөсөн шавар байшингуудын мөнгөө танаад тахалтай нүүр тулж яваа хүмүүсийн цалинг нэмээд сууж байх ёстой л доо.

-Төсвийг хоёр их наядаар танах шаардлага бий. Танасан хоёр их наядынхаа нэг их наядыг нь хөдөлмөрийн зах зээл рүү оруулах хэрэгтэй. Өмнө хэлсэнчлэн даатгалын санг санхүүжүүлэх маягаар шийдвэл асуудлыг хялбар шийдэх боломжтой.Эрх баригчид төсвөө сонгуульдаа зориулаад хөдөлгөхгүй байна. Товчхондоо төсөв тэдний “алтан өндөг” болчихсон. Төсөв батлах үед цар тахлын сураг ч байгаагүй. Цар тахал дэгдээгүй бол хэрэгжээд явахад асуудалгүй байсан байж болох ч өнөөдөр бол тодотгохоос аргагүй нөхцөл үүчихсэн. Коронагаас хойш дэлхийн эдийн засаг маш хурдтай өөрчлөгдөж байна. Нийгмийн бодлого ч өөрчлөгдөөд эхэллээ. Соёл урлаг гээд нөлөөлөхгүй салбар гэж алга. Төсвөөс танах ёстой хоёр их наяд бол хоосон мөнгө. Зээлээр буюу бонд босгож олох байсан мөнгө. Таначихвал наанадаж л Ерөнхий сайд мөнгө олно гэж зүдрэхгүй.

-Нэгдүгээр улирлын байдлаар манай уул уурхайн бүх эргэлт зогссон шүү дээ. Ойрын үед энэ байдал өөрчлөгдөхгүй. Энэ салбараас орлого олно гэж найдах нь маш өндөр эрсдэл дагуулна. Хоёр их наядыг танахгүй бол Монголбанк Засгийн газрын эрхээр юу л бол юу л хийж өгөхөд бэлэн байна. Мөнгө хэвлээд асуудлаа шийдээд явж болно л доо. Гэхдээ наадмаас хойш яах вэ гэдэг том асуулт байгаа. Одоо гэхэд л бидэнд хаврын тариалалтын асуудал байна. Өөр нэг гарц бий. Топ зуун компани ДНБ-ий 40 хувийг үйлдвэрлэж, 87-90 мянган ажлын байрыг бий болгодог. Үүний 50 хувь нь уул уурхайд хамаарна. Сүүлийн хоёр жилд топ 100-гаас 50 нь хангалттай ашиг олсон гэж хэлж болно. Энэ удаагийн хямрал өмнөх шиг эдийн засгийн хямрал биш дайн буюу тахлын хэмжээнд хүрч, бүх салбарыг хамарсан учраас уул уурхайн компаниудад сүүлийн гурван жилийн ашгаараа алдаглаа нөх гэдэг байдлаар хандах хэрэгтэй. Зөвхөн нүүрснээс гэхэд л “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөрсөн жил нэг их наядын ашиг хийсэн.

-Ажлыг нь хийлгэх орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Нүүрсэн дээр гэхэд сая Ерөнхийлөгчийн айлчлал том дэм боллоо. Нүүрсээ экспортлоод эхэлчихлээ.

-Ерөөсөө л тийм. Жижиг дунд гээд онцолбол 50-иад мянган компани бий. Тэдний орлого танагдсан, хаагдсан, татарсан учраас ажлын байрыг нь хадгалж үлдээх бодлогын дэмжлэг маш чухал. Цалингийнх нь талыг даатгалын сангаар дамжуулан өгье гээд байгаа хувилбар маань эдэн рүү чиглэх юм.

-Мөнгөний боломж байвал Улсын онцгой комисс буюу Ө.Энхтүвшин сайдын багц руу мөнгө хийх хэрэгтэй. Гамшгаас урьдчилан сэргийлэх хуулийн дагуу цар тахлын үед төсвийн нэг хувьтай тэнцэх мөнгө зарцуулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл хуулиа бариад 130 тэрбумыг өнөө маргаашгүй өгчихмөөр байгаа юм. Тэгвэл УОК санхүүгийн эрх чөлөөтэй ажиллана. Засгийн газар нөөцөөсөө зургаахан тэрбумыг л УОК-т өгсөн. Хандиваар л дөнгөн данган болгож байна. Ер нь нийтийн цугласан мөнгө даатгал, төсөв гээд хуваагдчихдаг. Дээр нь бонд гэж бий. Засгийн газар энэ гурван янзын механизмаас банкны системийг ашиглах гэж оролдоод өөх ч биш, булчирхай ч биш шийдвэр гаргачихлаа л даа. Дараа нь даатгалын санг ашиглаад явах гэтэл Сангийн сайд холион бантан болгочихлоо. Гурав дахь нь бонд буюу зээл. Үүн дээр мөнгөний менежментийг их сайн хийх хэрэгтэй. Одоо бол даатгалын, татварын, нэгдсэн төсвийн онолоосоо илүү улс төрийн шийдвэр гаргах цаг.

-Тэгж хэлж болохоор байна. Сая улстөрийн шийдвэр гаргах гэж оролдсон ч харамсалтай нь бүтэлтэй юм болсонгүй.

-1-9 хүнтэй нь нийт компанийн 93 хувийг эзэлдэг. Ажилчдаа халаад эхэлбэл гэнэт халагдсаны тэтгэмж гэж цалингийнхаа 70 хувьтай тэнцэх мөнгийг гурван сарын турш авдаг. Хэрэв энэ механизмыг нэг сая хүн ашиглавал ажилгүйдлийн даатгалын сан дийлэхгүй.

-Маш гэнэн хандлага. Сангийн сайдад “Та анхнаасаа их гэнэн хандсан шүү. Улстөрийн шийдвэрийг нягтлангийн сэтгэхүй, хандлага гаргаж болохгүй. Өнөөдөр бид яагаа ч үгүй байна. Илүү том сорил биднийг хүлээж байгаа. Дэлхийн улс орнуудыг хараач ээ. Бүгд улстөрийн шийдвэр гаргаж яваа шүү. Яагаад өөрийнхөө эрх ашиг, намынхаа эрх ашиг, сонгууль бодоод байгаа юм бэ. ” гэж хэлмээр байна.

-Доод тал нь хоёр жил. Вакцин гараагүй байгаа. Олдсон вакцин нь монголчуудад иртлээ хаа байсан юм. Эхлээд топ улсууд иргэдээ вакцинжуулна. Бид чинь дэлхийн адагт яваа улс шүү дээ. Тэр утгаараа вакцин гарлаа гэнгүүт бидэнд шууд ирэхгүй. Коронагийн халдварын өмнө дэлхийн их гүрнүүд цөмөөрөө гараа өргөчихсөн. Иргэдээ хэдэн зуун, өчнөөн мянгаар нь алдаж байна.Тийм хүчтэй улсууд яаж ч чадахгүй байхад бид яах нь ойлгомжтой. Өнөөхөндөө халдвар дотооддоо тархаагүй болохоор л санаа амар суугаа юм. Ерөнхий сайд эдийн засгийн хүн биш. Макро эдийн засгийн параметрийн нэгийг нь ч мэдэхгүй. Олон жил улс төрд явсан гэдгээр хэдэн тоо мэдэж байгаа байх. Гэхдээ цаана нь хөдөлдөг механизмыг мэдэхгүй. Мэддэг хүн нь ганцхан Сангийн сайд. Би Н.Алтанхуягийг Ерөнхий сайд байхад хэлсэн үгээ ахиад хэлмээр байна. Н.Алтанхуяаг 2013 оны уул уурхайтай холбоотой хямралын үеэр Оюутолгой, Тавантолгойг зогсоогоод мөнгө хэвлэж, бонд босгож эдийн засгаа урагшлуулах гэж оролдоод чадаагүй. Тэр чигийн нот мэдэхгүй удирдаач байсан учраас алдсан. Яг тэрэн шиг У.Хүрэлсүх нот мэдэхгүй, нот мэддэг ганц нь өөр зүйл яриад байна л даа.

-УИХ үхээнц байна. Завсарлаад явчихсан хойгуур нь парламентын олон эрхэнд нь Ерөнхийлөгч, Засгийн газар халдлаа. Уг нь Монголбанк, даатгал, улсын төсөв, татвар УИХ-ын онцгой эрхэнд байдаг зүйлс.

-Даатгалын таван санд өнгөрсөн жил 2.8 их наяд цугларсан. Энэ мөнгөний менежментийг хийж гаргах хэрэгтэй. Түрүүн хэлсэнчлэн банк, төсөв, зээл, даатгал гэсэн дөрвөн савныхаа менежмэнтийг том харж ухаалаг хийх нь улстөрчдийн гол ажил. Нэгийг нь оролдож хөдөлгөх аядсанаа дутуу хагас орхичихоод нөгөөг нь эхлүүлсэн болоод яваад байж таарахгүй. Яг нарийндаа татварын онол эрх зүй улс төрийн шийдвэр л байдаг. Шийдвэрийг улстөрчид гаргадаг.

-3.7 их наядын төсвийн хөрөнгө оруулалт бий. Хуулиар бол энэ сарын 1-нд бүх тендэр зарлагдсан байх ёстой. Ингэлээ гэхэд тавдугаар сарын 1 гэхэд эхний нэг их наяд нь хэрэгтэй болно. Засагт мөнгө байхгүй учраас цаас хэвлээд өгнө. Дараагийнх нь хоёр их наядыг ч ирэх зургадугаар сард цаас хэвлэж өгөхөөс аргагүй. Дундаас нь сонгуулийн мөнгөө тасдаж авах нь тодорхой. Үүнээс өөр зорилго байхгүй. Тэтгэврийн зээл тэглэхэд хэвлэсэн мөнгийг нэмбэл бараг гурван их наяд төгрөг гэсэн үг. Ийм хэмжээний мөнгө хэвлэчихвэл сонгуулийн дараа төгрөгийн ханш хүссэн хүсээгүй 40 хувь унана. Энэ бол хамгийн энгийн логик. Манай ДНБ 12 тэрбум ам.доллар. Өөрөөр хэлбэл төсвийн мөнгөний нөгөө талд найман тэрбум ам.доллар хувийн хэвшилд бий. Бүр тодруулж хэлбэл төсвөөс гадна зах зээлд 8-9 тэрбум ам.долларын эргэлт байгаа. Гэтэл Сангийн сайд ганцхан тэрбум ам.долларыг бөөцийлөөд байна л даа.