Олон улсад Minority ба Native гэсэн эрх зүйн хоёр ойлголт байдаг.
Minority нь соёлын хувьд цөөнх боловч эрх зүйн хувьд тухайн улсаас иргэншлээ олж авсан өөр өөр үндэстэнүүдийг хэлнэ. Гадаад улсад цагаачилсан монголчууд болон Монгол улсад дүрвэж ирсэн хасагууд Minority гэсэн эрх зүйн ангилалд орно.
Харин Native нь түүхэн нутаг дэвсгэр дээрээ оршин сууж буй уугуул иргэдийг хэлнэ. Энэ ангилалд Хятадын Өвөрмонголчууд, Оросын Буриадууд, Америкийн индианууд орно.
Үндэстэний цөөнх гэж хэнийг хэлэх вэ?
Өөрийн түүхэн нутаг дэвсгэр дээрээ амьдарч байгаа боловч өөр улсын харяалалд орж нутаг дээрээ цөөнх болсон уугуул иргэдийг хэлдэг. Жишээ нь Америкийн индианууд, Хятадын Өвөрмонгол, Оросын Буриад, Халимагт буй монголчууд гэх мэт. Үүнийг англиар Native буюу уугуул гэдэг ба өөрсдийн хэл соёлоо хадгалах, тусдаа нутаг дэвсгэр засаг захирааны нэгжтэй байх эрх эдэлдэг.
Харин аливаа улс оронд улс төрийн эсвэл ямар нэг шалтгаанаар дүрвэж юмуу цагаачилж ирсэн ард түмэн хэсэг бүлэг хүмүүст зөвхөн иргэншил л олгодог. Үүнийг англиар Minority гэж нэрлэдэг. Үүний цаана бас соёлын цөөнх гэсэн ойлголт давхар явдаг. Ухаан нь АНУ-д очсон монголчууд энэ ангилалд орно. Харин АНУ-ын уугуул индианууд Native буюу үндэстэний цөөнх статустай учраас өөрсдийн засаг захиргааны нэгж нутаг дэвсгэртэй байдаг.
Монголд байгаа хасагууд Minority буюу соёлын цөөнх мөн боловч Native буюу үндэстэний цөөнх бол биш юм. Үүнийг төр засаг төдийгүй жирийн иргэд ойлгох цаг болсон.
Хасагууд үндэстэний цөөнх бол биш. Учир нь аливаа маргаантай асуудлыг авч үзэхдээ анх үүссэн эрх зүйн харилцаагаар шийддэг. Хасагуудтай холбоотой эрх зүйн харилцаа 2 удаа үүссэн.
1-дүгээрт 1912 онд Богд Хаант Монгол улсад дагаар орох хүсэлтийг 200 орчим хасаг өрх хүссэн.
2-дугаарт 1950 -иад оны эхээр Хятадын Шинжаанаас зугтаж, улс төрийн шалтгаанаар дүрвэж орж ирсэн.
Дээрх хоёр удаагийн эрх зүйн харилцаа бол зөвхөн Монгол улсын иргэн л болох эрх зүйн харилцаа болохоос "үндэстэний цөөнх" гэсэн статустай болохгүй, болох ч боломжгүй. Үндэстэний цөөнх гэдэг бол тухайн ард түмэн өөрийн түүхэн газар нутагтайгаа өөр улсын бүрэлдэхүүнд орж нутаг дээрээ цөөнх болсон тохиолдолд л яригддаг статус. Жишээ нь Хятадын Өвөрмонголд, Оросын Буриад, Халимагт буй монголчууд, Америкийн индианууд гэх мэт.
Дүрвэгсэд зөвхөн тухайн улсын иргэн болдог. Жишээ нь Сирийн дүрвэгсэд Германд очоод зөвхөн тухайн улсын иргэншил л олж авахаас "үндэстэний цөөнх" болж тусдаа засаг захиргаатай, өөрийн хэл дээр сургуультай, Бундестагт гишүүнтэй болох эрхгүй. Баян-Өлгийн Хасагууд яг үүнтэй адилхан. ( 1990 оныг хүртэл манай улсын төр засаг дээрх зарчимыг баримталж байв )
Германы Засгийн газар зөвхөн Германы иргэншил олгож иргэнээ болгосон болохоос нийгмээс тусдаа өөрсдийгөө тусгаарлах "үндэстэний цөөнх" гэсэн нэрээр бусад иргэдээс тусгай эрх ямба (privilege) эдлүүлэхгүй. Жишээ нь сирийн арабуудыг араб хэл дээр сургалт явуулах сургуулийг санхүүжүүлэхгүй бас тийм сургуулиудын дипломыг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Германы татвар төлөгчид тэгж хэсэг бүлэг иргэд нийгмээс тусдаа эрхлэх давуу эрх эдлэхийг зөвшөөрөхгүй. Бас тэд нарын хэл соёлыг хадгалах үүрэг хүлээхгүй. Иргэншлээ олгосон тэгээд л болоо. Өөрсдөө бусад герман иргэдийн адил ажиллаж амьдрах үүрэгтэй. Монгол улс яг үүнтэй адил бодлого баримтлах цаг нь болсон. Учир нь монголын хасагууд"үндэстэний цөөнх" биш. Тийм учраас жишээ нь Боловсролын яам Баян-Өлгий аймгийн хасаг хэл дээр сургалтаа явуулдаг бүх дунд сургуулийн дипломыг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ зарлах хэрэгтэй. Хуулиараа эрх нь бий. Энэ улсад боловсролын стандарт гэж бий. Хэн дуртай нь дурын хэл дээрээ сургалт явуулж диплом өгдөг байж таарахгүй. Төр засгаас олгодог санхүүжилтийг нь зогсоож болно. Гаднаас дэмждэг санхүүжилтийг нь хориглож болно.
Аливаа улсын иргэд үндэсийн аюулгүй байдал тусгаар тогтнол газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлын хувьд тусдаа өөр үнэт зүйлс, эрхэмлэх зүйлтэй байж таарахгүй. Монгол улсын иргэд үндсэн хуулинд заасан адилхан эрх үүрэгтэй. Хэл соёл, шашны ялгаа нь үндсэн хуулинд заасан эрх үүргийг биелүүлэхгүй байх шалтгаан бол биш.
Хэрэв хасагууд Оспаныг баатар гэж үзэж байвал Монгол улсын иргэн нь байх ёс зүйгүй төдийгүй хууль эрх зүйн хувьд иргэн байх эрхгүй. Учир нь үнэн ба логик цор ганц.
Монгол улсын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал бол халдашгүй дархан бөгөөд түүнд халдагч, аюул учруулагч хэнбугай ч монголчуудын дайсан мөн. Хэрэв тийм дайсныг "баатар" гэж үзэж байгаа бол салган тусгаарлагч-сепаратизм үзэл гаргагч, зандалчлах-террорист гэсэн ангилалд оруулж гэмт хэрэгтэн гэж үзэн хайр найргүй залхаан цээрлүүлэх бүх арга хэрэгслийг ашиглаж устгах ёстой.
Хэрэв хасагууд өөрсдийгөө Монгол улсын иргэн, энэ нийгмийн салшгүй хэсэг гэж үзэж байгаа бол нийтлэг үнэт зүйлс, итгэл үнэмшилтэй байх шаардлагатай. Энэ бол хамгийн анхан шатны шалгуур. Үгүй гэж үзэж байвал Монгол улсаас явж болно. Жишээ нь Казакстанд, Хятадын Шинжаанд, дуртай улсдаа явж болно.
