Diplomat: Монголын хувьд эрчим хүч бол эдийн засгийн үндэс

Хуваалцах Жиргэх

“The Diplomat” сайтад “Mongolia’s Precarious Energy Security” гарчигтай нийтлэл нийтлэгджээ.

Монгол Улсын Эрчим хүчний яамны мэдээлснээр эрчим хүчний талаар баримталж буй төрийн бодлого нь цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэл, өргөтгөл, тогтвортой байдлыг хангахад ихээхэн анхаарч байгаа аж. Эрчим хүчний бодлогод хөдөө аж ахуй, уул уурхай, хүнд үйлдвэр, тээвэр, хөгжил, аюулгүй байдлын хүчин зүйлс зэрэг бусад чухал бүрэлдэхүүн хэсгүүд байхгүй байгаа нь олон нийтэд буруу мэдээлэл өгч, улс орны үндэсний аюулгүй байдал, ашиг сонирхлыг алдагдуулж байна. Эрчим хүчний аюулгүй байдлын нөхцөл байдлын талаар нарийн үнэлгээ хийхдээ зөвхөн дотоодын цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэлээр хязгаарлагдахгүй, эдийн засаг, гадаад бодлогын асуудлыг бүхэлд нь багтаасан байх ёстой. Монголын төр геополитикийн үүсээд буй бодит байдалд нийцүүлэн эрчим хүчний аюулгүй байдлын урт хугацааны цогц бодлогыг нэн даруй боловсруулах ёстой. Цахилгаан эрчим хүчний салбарыг нүүрснээс сэргээгдэх эрчим хүч болгон өөрчлөх, нүүрсний экспортод түшиглэхээс татгалзаж, сэргээгдэх эрчим хүч экспортлогч орон болох, дэд бүтцийн гадаадын санхүүжилтийг татах зэрэг шаардлагатай алхамуудыг хийх хэрэгтэй.

Эрчим хүч бол эдийн засгийн үндэс

Монгол Улсын эдийн засгийн бодлого, эрчим хүчний бодлого, үндэсний аюулгүй байдлын бодлого нь хоорондоо гүн гүнзгий холбоотой. Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан мэдээллээр 2023 онд Монгол Улсын экспортын 86 хувийг түүхий эд, тэр дундаа нүүрс, зэсийн баяжмал, алт эзэлж байна. Монголын экспортын талаас илүү хувийг нүүрс эзэлдэг.

Дэлхийн зах зээлээс ихээхэн хамааралтай экспортод суурилсан эдийн засгаас төрөлжсөн эдийн засагт шилжих шаардлагатай байгаа нь нууц биш. Үүнийг Монголын Засгийн газар ч хүлээн зөвшөөрч байна. Бас нэг түгшүүртэй тоо баримт дурдвал, Монголын экспортын 80 хувийг зөвхөн худалдааны түнш Хятад эзэлж байна. Өнөөгийн эдийн засгийн дүр зураг эмзэг байгаа нь Монголын үндэсний, эдийн засаг, эрчим хүчний аюулгүй байдлыг эрсдэлд оруулж байна. Урт хугацаандаа нүүрсний борлуулалт тогтвортой биш гэдгийг Монголын эдийн засаг, гадаад бодлого ухамсарлах ёстой. Уур амьсгалын онцгой байдал улам бүр хүндэрч байгаа тул олон улсын хамтын нийгэмлэг чулуужсан түлшнээс татгалзах хүсэлтэй байна. Монгол Улс эрчим хүч, эдийн засгийн аюулгүй байдлын асуудлаа нэг арга барилаар шийдвэрлэх боломжтой. Монгол Улс нар, салхи, ус зэрэг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр дотоодын цахилгааны хэрэгцээгээ хангах бүрэн боломжтой.

Эрчим хүч нь цахилгаан

Монгол Улсын цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэл дийлэнх нь нүүрсээр ажилладаг дулааны цахилгаан станцуудад тулгуурладаг талаар Эрчим хүчний яамнаас нь мэдээлсэн. 2018 оны байдлаар тус улсын цахилгаан станцуудын 93 орчим хувь нь нүүрсээр ажилладаг бол ердөө долоон хувь нь сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэдэг байна. Цаашилбал, Монгол Улсын хэрэгцээт цахилгаан эрчим хүчний дөнгөж 80 хувийг дотооддоо үйлдвэрлэж, үлдсэн 20 хувийг ОХУ-аас импортолдог. Одоо байгаа цахилгаан станцуудын хүчин чадлыг өргөтгөх, хөдөө орон нутагт шинээр станц барих, сэргээгдэх эрчим хүчний технологи, дэд бүтцэд хөрөнгө оруулалт хийх, тэр дундаа нар, салхины төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийх замаар өсөн нэмэгдэж буй эрэлт хэрэгцээг хангахын тулд Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тусгагдсан арга хэмжээнүүд үргэлжилж байна. Монгол Улсын эрчим хүчний бодлогын хувьд эрчим хүч, дулааны эрчим хүчийг чулуужсан түлшээр үйлдвэрлэсэн ч гэсэн дотоодын хэрэгцээгээ 100 хувьд хүргэх зорилт тавих нь Монгол Улсын тэргүүлэх чиглэл байх ёстой. Сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр рүү шилжих зэрэг нүүрсхүчлийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах, арилгах талаар олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүчин чармайлт нэмэгдэж байгаа бөгөөд үүнийг яаралтай судалж, хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

Газрын тосны бүтээгдэхүүн

Хэдийгээр түүхий нефтийн ордтой ч Монголын аж үйлдвэрийн болон бусад хэрэглэгчид импортын нефтийн бүтээгдэхүүнээс 95 хувь хамааралтай. Үнэхээр ч импортын үнийн дүнгээр нефтийн бүтээгдэхүүн хамгийн их хувийг эзэлдэг. Монгол Улсын 2022 онд импортолж буй барааны жагсаалтад дизель түлш, бензин шатахуун нийт импортын 35 хувийг эзэлж байгааг Үндэсний статистикийн хорооноос нь мэдээлсэн. Нийт импортын нефтийн бүтээгдэхүүний 90 орчим хувийг Оросоос авдаг нь геополитикийн хараат байдлыг бий болгож байна. ОХУ-ын нефтийн нийлүүлэлт үе үе тасалдаж байгааг олон нийт харж байна. Хэдийгээр Монгол Улс 43 сая тонн түүхий газрын тосны батлагдсан нөөцтэй ч дотооддоо боловсруулах үйлдвэр байхгүйгээс 1998 оноос хойш Хятад руу нефтээ экспортлож буй. Ашигт малтмал, газрын тосны газар болон бусад мэдээллийн агентлагийн мэдээлснээр Энэтхэгийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр Монгол Улс өөрийн нефть боловсруулах үйлдвэр, газрын тос дамжуулах хоолой барих ажил үргэлжилж байна. 2027 онд ашиглалтад орох төлөвтэй байна.

Одоогийн төлөвлөгөөгөөр дотоодын нефтийн бүтээгдэхүүний хэрэглээний 20 хүртэлх хувийг үйлдвэрлэх чадвартай байхаар байна. Төлөвлөгөө хуваарийн дагуу хэрэгжвэл Монголын засгийн газар гадаад бодлогод томоохон хөшүүрэг болно. Гэхдээ газрын тосны нөөцийн хэмжээ харьцангуй бага, 43-аас 8 сая тонныг нь олборлоод байгаа нь энэ дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтаас гарах боломжит хөшүүрэг түр зуурынх, богино хугацаанд байх болно гэдгийг харуулж байна. Урт хугацаандаа Монгол Улсын Засгийн газар дэлхийн улс орнуудтай нэгдэж, дотоодын сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлээр дамжуулан тээврийн салбараа цахилгаанжуулах ёстой. Хэрэв Оросын байгалийн хийн хоолой Монгол Улсыг дамжин өнгөрөх болбол нэгдсэн эрчим хүчний сүлжээ нь Монголын аюулгүй байдлыг хангах, харилцан тохиролцоонд хүрэх чухал хөшүүрэг болох юм.

Бодлогын зөвлөмжүүд

Эрчим хүчний аюулгүй байдлын асуудал зөвхөн цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэл, хэрэглээгээр хязгаарлагдахгүй гэдгийг Монголын бодлого боловсруулагчид, яамд, олон нийт ойлгох ёстой. Харин Монгол Улсын бараг бүх салбар, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, эрчим хүчний нөхцөл байдалтай гүнзгий холбоотой байдаг нь үүнийг үндэсний аюулгүй байдлын тэргүүлэх чиглэл болгож байна. Иймд өнөөгийн Монгол Улсын геополитикийн бодит байдлыг нарийн үнэлж дүгнэсэн урт хугацааны эрчим хүчний аюулгүй байдлын цогц бодлогыг дэвшүүлж, хэрэгжүүлэх ёстой.

Эдгээр бодлогод Монголын цахилгаан эрчим хүчний салбарыг нүүрснээс сэргээгдэх эрчим хүч рүү шилжүүлэх, мөн Монголын экспортыг нүүрснээс сэргээгдэх эрчим хүч рүү шилжүүлэх зэрэг багтаж байна. Энэ хоёр зорилгодоо хүрэхийн тулд Монгол Улс дэд бүтцийн санхүүжилтийг гадаадаас түлхүү татах ёстой. Монголын цахилгаан эрчим хүчний салбарт чулуужсан түлшнээс сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хувьсгал хийх оролдлого нь ойрын хэдэн арван жилийн урт хугацааны зорилт байх ёстой. Монгол Улсын Засгийн газар цахилгаан дамжуулах шугам болон дотоодын хэрэглэгчдийг хангахуйц сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг хадгалахад хөрөнгө оруулах ёстой. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улс нүүрсэнд суурилсан эдийн засгаас татгалзаж, илүү сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэх хүчин чармайлтаа эрчимжүүлэх ёстой. Хятад руу экспортолж буй нүүрсний орлого тогтвортой төдийгүй найдвартай биш гэдгийг Монгол Улсын Засгийн газар хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Сэргээгдэх эрчим хүчний томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх нь өндөр өртөгтэй байх ба үр өгөөж нь тэр дороо ирэхгүй. Гэсэн хэдий ч Япон, Энэтхэг, Өмнөд Солонгос зэрэг “гуравдагч хөрш”-өөс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах замаар эдгээр сорилтыг даван туулах олон арга бий. Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк зэрэг хөгжлийн банкууд Монголыг сурталчлах замаар сэргээгдэх эрчим хүчийг дэлхийн бусад оронд санал болгох боломжтой. Үүнд хүрэхийн тулд Монгол Улсын эдийн засаг, улс төрийн тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг урьдчилан таамаглах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх нь зайлшгүй шаардлага болоод байна.